Vanua Levu

E dua Vanua Levu (vosanivolai [βaˈnua ˈleβu]), kilai taumada me Ivavakau Yanuyanu, na ikarua ni ka levu yanuyanu nei Viti. Tiko 64 kilomita (40 maile) ki na vualiku ni levu sara Viti Levu, na yanuyanu e tiko kina e dua na vanua ni 5,587.1 lomanibai kilomita (2,157.2 sq mi) kei na dua na iwiliwili ni 135,961 mai na 2007.

Geology

Viti lasu ena tectonically na vanua e sega ni veiveisau kedra maliwa na Ositerelia Veleti kei Pasifika Veleti. Na Viti vatavata e koto ena dua na iyalayala ni iwasewase ka tiko kina e dua na iyatuvosa ni cala ka ra tu kina e vuqa na ni uneune. Na laini cala oqo sai koya na Viti Qavokavoka Veivanua (Vosa Vakavalagi: Fiji Fracture Zone, FFZ) ki na vualiku, na 176° Isema Veivanua (Vosa Vakavalagi: 176° Extension Zone, 176°E EZ) ki na ra, kei na Hunter Qavokavoka Veivanua (Vosa Vakavalagi: Hunter Fracture Zone, HFZ) kei Lau Ridge ki na tokalau.

Mio-Pliocene nukuvatu ka marl kalasi me epiclastics ka andesitic kacabotena Suva Ilawalawa. Na Ilawalawa na fomu ni Korotini Tevelivanua ena lomadonu ni yanuyanu, e okati kina ni Seseleka (1,380 yavana se 420 mita), Ndelanathau (2,443 yavana se 745 mita), Nararo (2,420 yavana se 740 mita), Valili (2,965 yavana se 904 mita), Mariko (2,890 yavana se 880 mita), Ulunivanua Nasorolevu (3,386 yavana se 1,032 mita), Ndikeva (3,139 yavana se 957 mita), kei Uluingala (2,730 yavana se 830 mita). Na Pliocene Undu Ilawalawa ena vuaicake ni yanuyanu, e lewena na breccia, tuff, kei drodro ni rhyolite kei dacite overlain mai na pumiceous strata. Na Plio-Pleistocene Mba Grouop e tiko ena tiki Ceva ra kei ni yanuyanu ka lewena na porphyritic basalt drodro kei na volukano clastic vinakavaki ki na greywacke. Na Ilawalawa oka kina na dautukutuku ni Navotuvotu (2,763 yavana se 842 mita) kei na Mt. Kasi Noqu.

Vanua

Yanuyanu ni Vanua Levu

Na tiki ni yanuyanu levu o ya na vakarivirivi e vaka e dua na tututolu balavu 30 to 50 kilomita (19–31 malie) ena rabana kei 180 kilomita (110 malie) ena kena balavu, wavokitaki me rawa ni yaco na ka oqo ki na vualiku tokalau. Na tikina oqo, na vualiku duadua ena Viti sinucodo, e Udu Tukuna. Mai na yasa ceva tokalau kei ni tututolu oqo, e dua na balavu peninsula yani mai ki na Wasawasa Koro. E voravora ka hilly na yanuyanu, ka ra vakavolivoliti mai na lase cakau, oka kina na Cakaulevu Cakau, e dua na itatarovi balavu cakau mai na vualiku kei matasawa. Na anitai ituvuka lako curuma na yanuyanu oqo.

E dua na ulunivanua sukusukura wasea vakaveidabui e na yanuyanu o vakababa , ka bucini na kena iyalayala ena maliwa Yasana ni Cakaudrove kei Macuata. Na kena e cecere duadua dautukutuku sa Nasorolevu, ena dua na altitude ni 1,111 mita (3,645 yavana), kei 16 kilomita (9.9 malie) ikuri ni vualiku tokalau, Dikeva, ena dua na altitude ni 1,030 metres (3,380 feet). Vanua Levu's na ulunivanua levu ena ranges volekata na cagilevu, ena ceva kei yasayasa, ka vakavuna me ra levu suasua. Vualiku Vanua Levu, ena kena veibasai, e tiko e dua na draki mamaca ena walu na vula ni yabaki, me rawati dovuititoko, na lelevu ni yanuyanu itei, me bulabula e kea. Vanua Levu e tiko e vica na uciwai, oka kina na Labasa, Wailevu, kei na Qawa. E tolu na fomu oqo delta o koya na tauni ni Labasa leveni. E sega ni dua na uciwai ena yanuyanu me veitosoyaki mai na iyaya levu. E vuqa talega na uciwai era kilai tu ena Vanua Levu. Na kena imatai na uciwai rerevaki duadua, na Wainikoro Uciwai, ka ena kena qio kabai. Na ikarua na uciwai na dreketi, na uciwai titobu e Viti.

Kau kei na Manumanu

Na 17,600 hectares (43,000 eka) na iwasewase e kovuta na loma ni Natewa/Tunuloa peninsula sa ikoya na Natewa/Tunuloa Peninsula Bibi Vuka Itikotiko. Na Bibi Vuka Itikotiko e kovuta na tikidua levu duadua ni kena yaco na veikau makawa ena peninsula, ka tiko ena ceva ni Vanua Levu, ka na tokona e dua na iwiliwili ni malumalumu madua qele ruve (Pampusana stairi).

Itaviqaravi lewenivanua kei veika vakailavo

Waqa kei na basi ena waqa ni Nabouwalu

Na yanuyanu ni iwiliwili ni lewenivanua e kawa era sa veitauni mai Labasa, ena vualiku, ka Savusavu, ena loma ni yavana na peninsula. Na Labasa, kei na dua na iwiliwili voleka ni 25,000 ena 1996 na lewenivanua, e tiko kina e dua na itikotiko raraba Idia, ka dua na valenivolavola levu ni cakacaka ni dovu nei Viti. Savusavu e lailai, kei na dua ga na iwiliwili ena loma ni 5000, ia e dua na valenivolavola kilai levu me baleta na saravanua me ki na kena nunu wai and yota iyauqaqa. Na cakacaka bibi e yanuyanu sa ikoya na dovuititoko, vakabibi ena vualiku. Na copra e dua talega na itei bibi. Gadreva na gone sa yaco tiko oqo me dua na cakacaka levu e Vanua Levu talega.

Politiki

Me baleta na inaki ni veiqaravi, sa wasei kina o Vanua Levu ki na tolu na Yasana: Bua (ena ra), Macuata (ena vualiku tokalau), kei Cakaudrove (ena ceva tokalau). Na tolu na yasana oqo e ratou lewena talega na Tabana Vualiku ni Viti. Vata kei na yawa Lau Yanuyanu, Vanua Levu kei kena outliers na Tovata Ito, e dua vei iratou na tolu na tovata ni turaga o Viti. Na Cecere Turaga, o koya e yavutaki tiko ena yanuyanu voleka duadua ni Taveuni,taura tu na ulutaga ni Tui Cakau. E rua ga na iwiliwili ni kawa - Labasa kei Savusavu - sasemati me tauni. O ira yadua era liutaki mai na dua na turaganikoro kei na dua Tauni Matabose, ka ra sa digitaki na nona lewenilotu ena dua na vosa me tolu na yabaki ka digitaka na turaganikoro mai na kedra maliwa. Ena gauna oqo, sa vakatavakotaki na yago veiliutaki sa tu ena abeyance, ka ra sa cici yani vakawawa na veikoro kei na veitauni e Viti mai vei ira na dauveiliutaki digitaki mai vei ira era digitaka na matanitu e loma.

Itukutuku

Na Gnauna vinaka e veisoliyaka na yanuyanu o Tavea. Ulunivanua ni Vanua Levu ena kena yawa (June 1853, X, p.67)

Vanua Levu sa vakaitikotiko oti ena 3,100 yabaki makawa, vata kei na dewavanua e vakaitikotiko ena veivale ka susuga cake na cakau ena baravi. Ena loma ni 1250 kei 1350 ivakatagedegede ni wasawasa ena Pasifika a centimita kina e 30 na yabaki (12), vakatakila o na kote ni cakau. Oqo e vakamatea na kakana e rawa ni tu kina na wai ni vanua, ka sa mai yaco kina na teveli ni wasawasa e ra ka koto kina na titobu ni wakadra na iteitei. Na sega ni kakana sa vakavuna na veisaqasaqa kei na ivalu. Me kena isau, era sa toki na tamata mai na baravi ni veikoro, ni ra sa ulunivanuacake na veikoro sa vakadeitaki. Na itikotiko ivalu oqo era a taura tu me yacova na 1870, ka sa mai ivakaraitaki matata ni veivaluvaluti me baleta na 1860.

Na vakanecaladi dauniuli Abel Tasman na imatai ni ka e kilai vakaurope me rai sara ki Vanua Levu, ena 1643. E dua muria o koya mai vei Kavetani William Bligh ena 1789, tiko gole to Timor ni drotaki mai na Mutiny ena Mudu, ka ra sa vakasaurarataki koya kina na nona kaimua kei ira sa yalodina vua na dreke ka biuti ira voli ena dua na bulawaqa. Kavetani James Wilson a vakekeli na vanua ena 1797 ena nona waqa Duff.

Dauveivoli tekivu yanaraka ivavakau ena Bua Toba iwasewase e rauta ni 1805, ka a kunei ena kasa waqa kaiwaqa ni schooner Argo. Ena 1815, ia, a oti ka vakatikori na kena ena gauna ni veisiko mai na dautovuto kei bêche-de-mer dauveivoli,era a vakarorogo vakalailai mai na yanuyanu me yacova na 1840, ena gauna e kila kina e dua na kaiwaqa gone ni Jackson era toki ira na nona kaimua ena Somosomo ena yanuyanu voleka o Taveuni, a tauyavutaki ena dua na vanua Ratu, ka vakekeli e vuqa na tokalau kei na vualiku Vanua Levu.

A tauyavutaka o dewavanua mai Ositerelia kei ni Niusiladi na balaka vakaiteitei ,ena vanua o Savusavu ena 1860s. veivakamau vata kei vakaviti tamata e dua na matatamata veicurumaki matatimi, ka sa mai tu sautu talega mai na volitaki ni copra,a sa dua na valenivolavola levu na Savusavu, me yacova na Vakaloloma Levu na 1930s e vakavuna na kabebe ena isau ni copra. Ena gauna vata oqori, Vakaidia tauyavutaka na tauni ni Labasa, sa dua na ka levu dovu-vakayacoka duavata.

Ena 2012, sa tekivu me veitalanoa na matanitu e Kiribati me volia 5,000 eka (2,023 hectares) ni yanuyanu me kedra na kena iwiliwili, ka sa namaki me na tosoi me vaka na inundated ni nodra yanuyanu ena sa tubu na wasawasa.